Hava Gazı Nasıl Elde Edilir? Romantize Etmeyi Bırakalım, Gerçeği Konuşalım

Varsa yoksa “nostaljik aydınlatma” romantizmi… Hava gazını (şehir gazı) yalnızca sıcak bir sarı ışık ve eski İstanbul fotoğraflarıyla hatırlayanlara kötü bir haberim var: Bu hikâyenin arka planı kömürün karanlığı, katranın yapışkanlığı ve zehirli bileşenlerin tehlikesidir. Evet, Hava gazı nasıl elde edilir? sorusunun teknik bir cevabı var; ama o cevabın satır aralarında işçi sağlığı riskleri, çevresel yükler ve bugün tekrar gündeme gelmesi halinde kabul edilemeyecek bir dizi çelişki de var.

Hava gazı, “eski güzel günler”in masum bir teknolojisi değil; kömür temelli, zehirli bileşenler içeren, ağır çevresel ve toplumsal maliyetleri olan bir ara dönem çözümüdür.

Hava Gazı Nasıl Elde Edilir? Kısa, Net ve Rahatsız Edici Yanıt

Hava gazı tarihsel olarak esasen kömürün kuru damıtılması (piroliz) ile elde edilir. Kömür, hava almayan fırınlarda yüksek sıcaklıklara (yaklaşık 900–1200°C) kadar ısıtılır; ortaya hidrojen, metan, karbon monoksit, küçük miktarda hidrokarbonlar ve azot içeren bir gaz karışımı çıkar. Yan ürün olarak kok (yakıt/metalurjik), kömür katranı (PAH’lar bakımından sorunlu) ve amonyaklı sular elde edilir. Üretilen gaz soğutulur, tar ve amonyağın bir kısmı kondansatörler ve scrubber’larla tutulur; hidrojen sülfür gibi kirleticiler demir oksitli arıtma yataklarında giderilir; ardından basınç dengelemesi için gazometrelerde depolanır ve şebekeye verilir.

Alternatif yollar da tarih boyunca kullanıldı: Su gazı (sıcak kok üzerinden su buharı geçirilerek elde edilen H₂ + CO karışımı), karbüratlı su gazı (kalorifik değeri yükseltmek için sıvı yakıt buharlarının karıştırılması) ve üretici gaz (kömür/kok üzerinden hava geçirilmesiyle oluşan CO + N₂ ağırlıklı gaz). Ancak temel tablo aynı: fosil bir girdi, yüksek sıcaklık, yoğun arıtma ve ciddi atık yönetimi ihtiyacı.

Adım Adım (Yüksek Seviyede) Havagazı Üretimi

• Kuru damıtma: Kömür oksijensiz ortamda ısıtılır; gaz + kok + katran + amonyaklı su oluşur.
• Soğutma ve yoğunlaştırma: Gaz soğutularak tar ve bazı ağır buharlar ayrılır.
• Arıtma: Scrubber’lar ve arıtma yataklarında H₂S, NH₃, CO₂ gibi kirleticiler düşürülür.
• Depolama & dengeleme: Gazometrelerde basınç dengelenir; şebekeye verilir.
• Dağıtım: Şehir içi boru hatlarıyla tüketiciye ulaştırılır.

Bileşim, Enerji Değeri ve Tehlikeler

Tipik bir şehir gazı karışımı yüksek oranda H₂ ve CO içerir; değişken miktarda CH₄, CO₂ ve N₂ bulunur. Kalorifik değeri doğal gaza göre daha düşüktür, ancak toksisite profili daha yüksektir: Karbon monoksit kokusuz, renksiz ve ölümcül bir gazdır. Tarihsel kayıtlardaki zehirlenme vakaları tesadüf değildir; bu teknolojinin “nostaljik” yönü kadar karanlık bir güvenlik geçmişi vardır.

Zayıf Yönler ve Tartışmalı Noktalar: Neden Eleştirmeliyiz?

“Hava gazı nasıl elde edilir?” sorusu yalnızca teknik bir şema ile yanıtlandığında, asıl mesele gizlenir. O yüzden eleştiriyi kalın harflerle yazalım:

• İşçi sağlığı ve güvenliği: Yüksek sıcaklık, katranla temas, H₂S ve CO maruziyeti… Bu süreçler, geçmişte ciddi meslek hastalıklarına ve kazalara kapı araladı.
• Çevresel yük: Katran ve amonyaklı suların yönetimi zordur; yanlış depolama toprağı ve suyu kirletir. PAH’lar ve benzen türevleri halk sağlığı açısından yüksek risk taşır.
• İklim boyutu: Kömür tedarik zinciri, üretim ve yanma aşamalarında CO₂ salımı ve metan sızıntıları söz konusudur. Bugünün iklim hedefleriyle uyumsuzdur.
• Verimsizlik ve kayıplar: Çok aşamalı arıtma ve ısı süreçleri enerji verimsizliğine yol açar; şebeke sızıntıları tarihi olarak bilinir.
• Şehir içi riskler: Eski altyapıların patlama, yangın ve sızıntı tehlikesi tartışmalıdır; modern standartlarla yeniden kurulum maliyetlidir.

“Ama Yan Ürünler Değerliydi” İtirazına Yanıt

Evet, kok metalurjide, katran kimya sanayisinde kullanıldı; amonyak gübre üretiminin ham maddesiydi. Fakat bu “yan ürün değerini” çevresel ve sağlık maliyetleriyle tartmadan öne sürmek eksik bir muhasebedir. Katranın bertaraf riskleri, benzen maruziyeti ve tesis yakınlarında yaşayan toplulukların yükü bu denklemin görünmez kalemleri değildir; tam tersine, hesabın kendisidir.

Bugün Hangi Alternatifler Var?

Tarihsel bir teknolojiyi canlandırmak yerine bugünün seçeneklerini konuşalım: Doğal gaz hâlâ fosil bir kaynak ve iklim hedefleriyle sınırlı; ancak toksisite profili ve arıtma gereksinimi bakımından şehir gazına kıyasla daha temizdir. Biyogaz/biyometan, atık yönetimiyle birlikte düşünüldüğünde yerel ve döngüsel çözümler üretir. Biyokütle gazifikasyonu ve sentetik gaz (net-sıfır perspektifle) deneysel ölçekten ölçeklenebilir modellere geçiyor. Elektrifikasyon (ısı pompaları, endüksiyon) ve yeşil hidrojen (özellikle sanayide) de karışıma giriyor. Kısacası, 19. yüzyılın ara çözümlerine değil, 21. yüzyılın iklim-uyumlu seçeneklerine yatırım yapmak zorundayız.

Provokatif Sorular: Tartışmayı Açalım

• Bugün bir belediye “yeni bir havagazı fabrikası” önerse, çocuklarınızın yaşadığı mahallede bunu ister misiniz?
• Katran havuzlarının yakınında oyun oynayan çocukları, CO sızıntısı ihtimalini ve işçi maruziyetini “nostalji” uğruna göze alır mısınız?
• “Enerji bağımsızlığı” söylemi, kömür tabanlı bir sistemi geri getirmenin çevresel ve sağlık maliyetini gerçekten karşılar mı?
• Hava gazı nasıl elde edilir? sorusunu sorarken, “Hangi bedelle elde edilir?” sorusunu da sormaya hazır mıyız?

Son Söz: Geçmişi Bil, Geleceği Seç

Hava gazı, modernleşmenin sancılı bir durağıydı; ama bugünün standartlarıyla savunulabilir bir çözüm değildir. Teknik süreçleri öğrenmek elbette önemli; ancak asıl ders, teknolojinin toplumsal ve çevresel bedelini görmektir. Hadi şimdi dürüst olalım: Aydınlatmak için karanlığı büyüten bir sistemi mi, yoksa gezegeni ve insanı önceleyen temiz alternatifleri mi seçeceğiz?